Paranoja: çfarë është dhe pse na dëmton

9 Shtator 2024, 12:50 / MISTERE&KURIOZITETE ALFA PRESS

Paranoja është një gjendje komplekse mendore dhe emocionale për të cilën flitet që nga koha e Hipokratit. Psikiatria e ka bërë këtë koncept një plotësues të çrregullimeve të tjera, ndërsa psikoanaliza e trajton si një entitet më vete.

Paranoja është interpretuar sipas dy qasjeve, nga psikiatria dhe psikanaliza. Çrregullimi fillimisht u trajtua nga psikiatria dhe u konsiderua thjesht një formë e demencës. Me kalimin e kohës, psikiatria filloi ta refuzonte këtë koncept si një entitet diagnostik; pjesërisht sepse paranoja kishte filluar të shfaqej në mjedisin e çrregullimeve të tjera mendore, veçanërisht atë të skizofrenisë. Kështu ai pushoi së qeni një entitet në vetvete dhe pothuajse u shndërrua në një simptomë të patologjive të tjera.

Në ditët e sotme, gjëja më e afërt me të është “çrregullimi deluzional”. Në psikanalizë ndodhi një dinamikë shumë e ndryshme. Në fillim, Sigmund Freudi e analizoi atë si një formë neuroze që rrjedh nga obsesioni. Më vonë, veçanërisht në rastin Schreberit, ai e kuptoi se ishte një psikozë. Lacan, nga ana e tij, e zhvilloi tezën e doktoraturës mbi bazën e çështjes Aimée: një paranojë e kuruar.

Fjala “paranoja” vjen nga rrënja greke “para”, që do të thotë “pranë” ose “gjatë” dhe nga termi “noev”, që do të thotë të mendosh ose të kuptosh. Në dritën e etimologjisë së saj, paranoja mund të përkufizohet si “të kesh një mendim paralel”. I pari që foli për këtë ishte Hipokrati.

Për një kohë të gjatë fjala paranoja është përdorur si sinonim i çmendurisë. Në vitin 1863 gjermani Kahlbaum ishte i pari që foli për të si një koncept më vete. Kraft-Ebing e zhvilloi më tej konceptin dhe në 1879 e përcaktoi si një formë të “çrregullimit mendor që ndikon kryesisht në gjykimin dhe arsyetimin”. Pati përpjekje të tjera për të përshkruar këtë problem, por në fund mbizotëroi përkufizimi i Kraepelinit i vitit 1889. Që nga ai moment mori kuptimin e një lloj çrregullimi me ide delirante, pa psikopatologji të tjera domethënëse. Në vitin 1987 u zëvendësua nga “Çrregullimi deluzional” ose “Çrregullimi paranojak”.

Sigmund Freud fillimisht foli për paranojën, pa e konceptuar plotësisht atë, në esenë e tij Neuropsikozat e Mbrojtjes (1894). Psikanaliza frojdiane trajtonte mbi të gjitha neurozat. Në fillim, Frojdi e lidhi paranojën me mekanizmin e projeksionit; prandaj nuk u thellua më shumë në temë dhe nuk nxori përfundimet e nevojshme.

Neisser përcaktoi një aspekt themelor të mënyrës në të cilën psikanaliza trajton fenomenin paranojak. Ai vuri në dukje se kjo është “një mënyrë unike e interpretimit”. Paranojaku ndjen se gjithçka që vëzhgon dhe dëgjon, në një mënyrë ose në një tjetër, i referohet atij vetë.

Jacques Lacan, nga ana tjetër, e studioi temën edhe më tej. Në një tekst të vitit 1957, në të cilin ai i referohet çështjes Schreber, të adresuar nga Frojdi, Lacan e përkufizoi paranojën si “identifikimi i një gëzimi në vend të një tjetri”. Lacan është jo lehtësisht i kuptueshëm. Le të themi se pohimi i tij është i barazvlefshëm me moton e paranojës: “Tjetri përfiton nga unë”. Jacques Lacan e thotë kështu: “Ai (paranojaku) vetëofrohet, në mënyrë që Zoti dhe Tjetri të përfitojnë nga nënshtrimi i tij”.

Le të sqarojmë konceptin e paranojës

Paranojaku në psikanalizë nuk është thjesht një person i dyshimtë, siç priret të mendojë kultura popullore. Ata që vuajnë nga ky problem nisen nga dy supozime: një, se i ka rënë një fat “i pafavorshëm” apo “mizor” dhe se ata do të jenë viktimë e këtij të fundit. Dhe dy, se ajo që ndodh në botë ka të bëjë me ta.

Paranojaku e interpreton botën duke u nisur nga këto dy supozime dhe mbi bazën e një iluzioni. Iluzioni përbëhet nga një histori e paarsyeshme. Në paranojë, kjo histori ka të bëjë me një formë të së keqes që dëshiron ta bëjë atë viktimë. “Shpirtrat e çoroditur/marsianët/djalli më pushtojnë mendjen”, për shembull. Në këtë gjendje, një person interpreton faktet bazuar në historinë që mendja e tij ka krijuar. Pra, humbja e një objekti, për shembull, do të ishte dëshmi se ata shpirtra, marsianë ose demonë – ose cilëtdo qofshin – po luajnë me të ose po e mundojnë.

Siç tregon Lacan-i, shfaqet motoja: “Tjetri përfiton prej meje”. Dhe përballë kësaj, ai ndihet plotësisht i “nënshtruar”. Ai ia atribuon tjetërkujt përgjegjësinë për atë që ndodh në jetën e tij: “Nuk isha unë, ishte Tjetri”. Ky besim dhe mashtrim përfshijnë situata relativisht të thjeshta, si xhelozia, deri në arritjen e fazave që çojnë në pasoja më të rënda, si në rastin Aimée.